'America first'. President Trump laat er geen gras over groeien. Maar ook het Amerikaans Congres laat zich niet onbetuigd. Dat het zonet nieuwe Amerikaanse sancties ten aanzien van Rusland heeft gestemd en Trump waarschijnlijk niet anders kan dan de wet te ondertekenen, tot daar nog aan toe. Tegelijkertijd worden Europese bedrijven door die Amerikaanse wet door middel van boetes echter onder druk gezet om ook hun economische banden met Rusland te verbreken. Dat is een brug te ver, net als indertijd de Amerikaanse druk op Europese bedrijven om de handel en investeringen op te schorten met Iran. Het zal ongetwijfeld ook niet de laatste keer zijn. Hoe lang moeten we dat nog ondergaan ? Wij, Europeanen, moeien ons toch ook niet met de handel door Amerikaanse bedrijven ? Het is hoog tijd dat Europa (en dus ook ons land) opkomt voor de eigen legitieme belangen, zo ook op vlak van handel en energievoorziening, onder meer vanuit Rusland.

Het komt de Amerikanen goed uit dat Poetin lastig doet op het internationaal toneel. Poetin is de baarlijke duivel. Het is Poetin die militaire kat-en-muisspelletjes speelt met het Westen. Het is Poetin die de nucleaire retoriek opvoert. En bovenal: het is Poetin die de Krim van Oekraïne heeft afgepakt en oorlogsstoker is in het oosten van Oekraïne. Klopt allemaal. Niets daarvan valt goed te keuren, integendeel. Weet wel dat deze geopolitieke crisis sommige sectoren in de VS goed uitkomen, om de defensie industrie niet te benoemen, en dus binnenkort ook de gassector, die Europese contracten omwille van Rusland aan haar neus zag voorbij gaan. Zou het dus kunnen dat het Amerikaans foreign policy establishment weinig belang heeft om deze crisis met Rusland op te lossen en dat het daarom ook zo tekeer gaat tegen de Amerikaanse president, die wel zijn zinnen gezet had op een verbetering in de relaties ? Zou het dus kunnen dat er andere dan geostrategische redenen zijn waarom de NAVO, nog steeds gedomineerd door de VS, er nog een schep bovenop doet en Poetin's gedrag imiteert door evenzeer grootschalige militaire oefeningen te organiseren in de Baltische staten en omstreken, en om strategische bommenwerpers opnieuw de lucht in te sturen zoals ten tijde van de Koude Oorlog ?

De fundamentele vraag wat de achterliggende redenen zijn voor Poetin om zich assertiever te gedragen, is helemaal ondergesneeuwd geraakt. Het antwoord op die vraag zou ons nochtans helpen om Poetin's toekomstige intenties beter te kunnen inschatten.

Als we kijken naar de drijfveren van Poetin zijn er twee scholen: de ene school denkt dat Rusland aan grootheidswaanzin lijdt en altijd expansionistisch is geweest. De andere school meent dat Rusland eerder reactief heeft gehandeld als een dier in het nauw, meer bepaald wanneer het Westen Oekraïne uit de Russische invloedssfeer trachtte te halen. Als je de post-Koude Oorlogspuzzelstukjes in elkaar past, dan is het de tweede school die het bij het rechte eind heeft. Het Westen is vergeten Rusland als gelijke te integreren in de Euro-Atlantische veiligheidsarchitectuur wanneer het als overwinnaar uit de Koude Oorlog kwam. Het post-Napoleontische Frankrijk alsook Duitsland en Japan na de Tweede Wereldoorlog werden, ondanks het feit dat ze de oorlog veroorzaakt en verloren hadden, geïntegreerd in het toenmalige internationale statensysteem, met alle positieve gevolgen van dien. Het is mijn overtuiging dat indien we Rusland na 1991 opgenomen zouden hebben in een collectieve veiligheidsorganisatie, we de miserie van vandaag bespaard zouden zijn geweest. Natuurlijk vervallen grootmachten in een middeleeuws machtsevenwichtsspel als wordt nagelaten collectieve belangen na te streven. Je moet geen diplomaat zijn om te weten dat als je treitert, je op een zeker moment reactie mag verwachten.

Vanuit het oogpunt van Moskou waren de jaren negentig een decennium om snel te vergeten. Rusland bleef over als rompstaat van de veel grotere Sovjetunie. Het Warschaupact implodeerde, wat niet geheel onnatuurlijk is gezien de vijand verdween en allianties per definitie tijdelijke organisaties zijn. De weg van een planmatige naar een kapitalistische economie liep allerminst over rozen. En het Westen ging in tegen eerdere beloftes om de NAVO, de andere alliantie die normalerwijze ook had moeten worden opgedoekt, toch uit te breiden in oostelijke richting. Over deze beloftes doen veel geruchten de ronde. Feit is dat zowel de Amerikaanse als de Duitse minister van Buitenlandse Zaken, respectievelijk James Baker en Hans-Dietrich Genscher, in februari 1990 meermaals hun Sovjetcollega's beloofd hebben om de NAVO niet uit te breiden in oostelijke richting. Door die mondelinge beloftes heeft President Gorbatsjov groen licht gegeven voor de hereniging van Duitsland. Rusland heeft zich achteraf bedrogen gevoeld, en terecht. Meer nog, de NAVO heeft raketschilden geplaatst in Centraal-Europa, het herwonnen terrein, zogezegd tegen Iran (en die laten staan, ook na het akkoord met Iran in 2015). Rusland vreest dat haar nucleaire afschrikking hierdoor ondermijnd wordt. Het Westen heeft ook op dit punt Rusland constant genegeerd. Ondanks al deze vernederingen telefoneert Poetin als eerste de VS na 9/11. De Bush administratie had niet eens de finesse om deze positieve stap op te merken.

Welnu, op een zeker ogenblik breekt de veer. Is het genoeg geweest. Dat ogenblik was 2003. Temeer daar Poetin toen vreesde dat de kleurenrevoluties in naburige staten, mee ondersteund door Westerse NGO's, zouden kunnen overwaaien naar Rusland. De informele pogingen van Rusland om aan te sluiten bij het Westen, hielden toen op. Rusland werd assertiever, ook al omdat het dankzij de gestegen olie en gasprijzen in een comfortabelere positie verkeerde. En na een tijdje ook agressiever. Na de derde uitbreidingsgolf van de NAVO in 2007, waarbij zelfs lidmaatschap voor Georgië en Oekraïne in het vooruitzicht werd gesteld, provoceerde Rusland Georgië in een korte oorlog. Het autistische Westen had echter nog niets door.

Dat de EU in 2013 Oekraïne wilde afsnoepen zonder daarover een akkoord te hebben met Rusland tart alle verbeelding. Die rode lijn was meermaals duidelijk gemaakt door het Kremlin, maar het Westen was ofwel naïef ofwel zelf expansionistisch. Rusland werd de afgelopen 200 jaar twee maal bijna onder de voet gelopen door het Westen. Zowel Napoleon als Hitler stonden aan de poorten van Moskou. Zoiets een derde keer voorkomen hoort bij de vitale belangen van Rusland. Daar moet je echt geen internationale politiek voor gestudeerd hebben. Ofwel schenk je - om dergelijke zaken te voorkomen - klare wijn met Rusland en als het even kan in een collectieve veiligheidsorganisatie, ofwel gun je de regionale macht een bufferstaat. Het is het één of het ander. Geen van beiden werd Rusland gegund. Het is nog steeds niet te begrijpen dat Westerse politici niet beter werden gebriefd door hun diplomaten en veiligheidsdiensten en de fouten ten aanzien van Rusland hebben opgestapeld met alle negatieve gevolgen van dien. Nogmaals, Poetin's acties ten aanzien van Oekraïne moeten in alle mogelijke toonaarden worden veroordeeld en gesanctioneerd. Maar kunnen we ook iets verder kijken dan onze eigen neus lang is, en ons afvragen wat de dieperliggende redenen waren voor Poetin en ook even stilstaan bij het feit dat sommigen bij ons garen spinnen bij deze crisis ?

Het is nog steeds niet te laat om te leren uit onze fouten uit het verleden. Laten we de relatie met Rusland alsnog proberen te verbeteren. Rusland is nodig voor de stabilisatie van het Midden-Oosten (en dus het terrorisme en migratievraagstuk in Europa), energie, proliferatie (inclusief Iran en Noord-Korea), en vele andere veiligheidsvraagstukken. Het is, zoals eerder geschetst, ook in ons eigen economisch belang om de relaties met Rusland niet verder te laten verrotten. Betere relaties met Rusland zullen automatisch ook ten goede komen aan de Baltische staten en Oekraïne. Omgekeerd geldt deze redenering hoegenaamd niet. Dat hebben we tot onze scha en schande mogen ondervinden. Daarom dat het idee van NAVO en EU lidmaatschap voor Oekraïne moet worden begraven. Als dat niet gebeurt, en de VS denkt er openlijk aan om Oekraïne te gaan bewapenen, kan je met de vingers in de neus voorspellen dat Poetin opnieuw militair zal reageren. Het is hoog tijd dat Europa, net zoals de VS, opkomt voor haar eigen belangen en eigen jobs. Daar is niets verkeerd mee. Het moet gedaan zijn met als een schoothondje achter de VS aan te wandelen.

Tom Sauer doceert internationale politiek aan de Universiteit Antwerpen. Auteur van 'De strijd voor vrede. En hoe we die kunnen winnen' (Polis, 1 september 2017).

Deze opinie verscheen eerder op de website van De Redactie.be