De stakingsacties van het bagagepersoneel op de luchthaven van Zaventem zijn een symptoom van een economisch model dat structureel fout zit. Inzetten op het geloof in voortdurende groei van de vliegsector kan alleen door systematisch de kost voor mens en milieu uit beeld te houden. De ecologische en sociale bekommernis zouden in dit debat niet tegenover elkaar mogen staan. Of het nu door steeds slechtere werkomstandigheden of door uit de hand lopende klimaatverandering is, het zijn steeds de meest kwetsbaren die de zwaarste prijs betalen van het idee dat er iets zou bestaan als een 'recht' om zo vaak en zo goedkoop mogelijk te vliegen. Er is nood aan een rechtvaardige transitie.

Eigenlijk weten we het allemaal wel. Als je voedsel zo goedkoop mogelijk maakt, weet je dat de omstandigheden waarin dat voedsel wordt geproduceerd en verdeeld op milieu- en sociaal vlak niet goed kunnen zijn. Als je spotgoedkope kleding koopt, weet je dat er ergens aan de andere kant van de wereld iemand een heel klein loon krijgt om te garanderen dat jij voor nauwelijks enkele euro's dat jurkje kunt kopen (dat je misschien al snel gewoon weer weggooit). Er betaalt altijd iemand de prijs. Blijkbaar zijn we goed in staat dat stuk van het verhaal voor onszelf uit beeld te houden. Ik ga even kijken op de website van een lagekostenmaatschappij en zie dat ik voor € 31 naar Barcelona kan vliegen, voor € 30 naar Rome en voor € 29 naar Londen. Ik lees in de krant dat drie tot vier bagagisten op hun knieën in het ruim van het vliegtuig in minder dan één uur meer dan 200 stuks bagage van 15 tot 32 kilo moeten stapelen. Iedereen weet eigenlijk dat het niet klopt en ook waarom.

We kunnen doen of we het niet willen weten. We kunnen onszelf wijsmaken dat we het recht hebben om zoveel mogelijk zo goedkoop mogelijk te vliegen. We kunnen doen of het alleen een kwestie is van of er nu twee of drie bedrijven actief zijn die de afhandeling van bagage moeten doen waarbij we geen enkele vraag stellen bij het voornemen van de luchtvaartsector om nog exponentieel te groeien. We kunnen herhalen dat de markt alles wel zal regelen, en zo nog meer sociale en ecologische schuld opstapelen.

Van alle transportvormen heeft vliegen de zwaarste ecologische voetafdruk. De luchtvaartsector zit bij de snelste groeiers bij de uitstoot van broeikasgasemissies. De sector zet in op exponentiële groei van het aantal passagiers en van de luchthaveninfrastructuur. Vliegverkeer krijgt fiscaal een voorkeursbehandeling en is niet volwaardig opgenomen in de klimaatakkoorden.

Wie vragen stelt bij die groei, wordt al snel als een ketter gezien. Misschien is een pleidooi voor minder vliegen wel veeleer een vorm van heel aardse nuchterheid. Het recente IPCC-rapport heeft getoond hoe acuut het probleem is. We moeten heel snel onze globale emissies naar beneden krijgen. Er is geen bewijs dat oplossingen als efficiëntiewinst, biobrandstoffen of nieuwe technologieën in een groeiscenario een voldoende groot netto-effect zullen opleveren voor de klimaatimpact van het vliegverkeer. Anders gaan reizen biedt wel een perspectief. Voor relatief korte afstanden (die binnen Europa bv.) kunnen we beter de trein nemen. Met langere vluchten kunnen we spaarzamer omgaan. Als we met zijn allen wat minder gaan vliegen en er een redelijke prijs voor betalen, kunnen onze kinderen en kleinkinderen ook nog vliegen.

Als we het symptoom van de terechte klacht van de bagagisten enkel zien als een vorm van nog niet geheel goed uitgewerkte concurrentie, aanvaarden we impliciet de race to the bottom. Aan de andere kant van de wereld zullen de armsten het grootste slachtoffer worden van de klimaatchaos en hier zullen de arbeidsomstandigheden nog meer precair worden. In een steeds smallere marge komen werkgevers en werknemers dan tegenover elkaar te staan in steeds frequentere sociale conflicten, waarbij de lat altijd iets lager zal moeten gelegd worden.

We kunnen ook de situatie zelf in handen nemen, en werk maken van een rechtvaardige transitie. Werk maken van fair vliegen kan ervoor zorgen dat mensen een eerlijke prijs gaan betalen voor minder vluchten en dat we kunnen garanderen dat mensen die in de luchtvaartsector werken een waardig inkomen krijgen en arbeidsomstandigheden waardoor ze niet volledig opgebruikt worden, als waren ze een wegwerpartikel. Als we op structurele wijze de alternatieven, zoals een goed treinnetwerk opbouwen, kunnen we ervoor zorgen dat er daar nieuwe jobmogelijkheden komen.

Ik weet dat dat helemaal niet simpel is. Ik ben heel bezorgd over de jobs van zoveel mensen bij de luchthaven. Je kunt echter niet uit de weg blijven gaan dat het huidig ontwikkelingspad van de luchtvaartsector niet volhoudbaar is, niet in ecologische zin en niet in sociale zin. Moet je de productie van asbest blijven toelaten omdat er mensen in die fabriek werken, die zelf ook ziek worden? Of moet je een kader creëren waar er genoeg jobs zijn in meer duurzame werkgelegenheid en waarbij je niet langer ontkent dat je een immense sociale en ecologische kost uit beeld houdt? Het mag geen dilemma zijn.

Het is een erg hoopvolle ontwikkeling dat steeds meer mensen zich vragen beginnen te stellen bij de problematische gevolgen van een ongecontroleerde groei van het vliegverkeer. Zo is er de zeer interessante organisatie Zomer Zonder Vliegen, zo is er internationaal het initiatief Stay Grounded. En zo waren er de voorbije maanden ook heel wat vormen van sociale actie voor volwaardige sociale bescherming van mensen die in luchtvaartsector werken. Dat een aantal lagekostenmaatschappijen liever niet wil praten over de klimaatkost of over een volwaardige sociale bescherming van hun personeel is een uiting van hetzelfde probleem. Het is belangrijk dat we stap voor stap werk maken van een visie, fora en instrumenten waarin we die aspecten met elkaar kunnen verbinden zodat het geen afruil wordt. Een rechtvaardige transitie met andere woorden, met een stevig regelgevend kader voor klimaatbeleid, met sociale dialoog en met goede sociale bescherming. Minder maar beter vliegen, zou het daar niet stilaan tijd voor worden?

Jan Mertens, lid van de denktank Oikos.

Oikos is een van de organisatoren van het event Ecopolis, op zondag 25 november, met als thema 'rechtvaardige transitie'.

Dit opiniestuk verscheen eerder in De Standaard op 30 oktober '18