Tweet

Share

Ze zullen het vast weer over hebben gehad, afgelopen vrijdag in Genève, de Russische minister van Buitenlandse Zaken, Sergej Lavrov, en zijn Amerikaanse ambtgenoot Anthony Blinken. En ze gaan het er de komende week vast ook weer over hebben, als stekelig element in een escalerende ruzie om de toekomst van Oekraïne. Want volgens de Russische president Vladimir Poetin pleegde de Navo ruim dertig jaar geleden keihard woordbreuk en staat de militaire alliantie nu voor de poorten van Rusland. 

Maar is die beladen belofte de Navo niet uit te breiden in oostelijke richting destijds gedaan of niet?

Historici zijn al ruim dertig jaar bezig met de vraag. Er zijn twee kampen als het gaat om de interpretatie. Ja, er zijn zeker in februari 1990 ‘mondelinge’ toezeggingen gedaan door onder meer de toenmalige Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, James Baker, aan diens toenmalige Sovjet-collega Edoeard Sjevardnadze en aan Sovjetleider Michael Gorbatsjov. De Navo zou na de Duitse hereniging geen inch verder oostwaarts gaan. Maar, en daar zit hem de kneep, de geschiedenis veranderde waar je bijstond en er werd heel veel over en weer toegezegd. En net dít aspect is niet formeel op papier gezet. 

Beroerde dealmaker

Over hoe dat zo kon, kun je veel interpretaties lezen. Gorbatsjov kreeg later de Nobelprijs voor de Vrede maar vanuit Moskou bezien - zeker in de ogen van de haviken - was hij een beroerde dealmaker. De Sovjet-leider had op het moment van de gesprekken rond de DDR ook urgentere zorgen: zijn eigen positie wankelde door de kritiek van Boris Jeltsin, de Sovjeteconomie stond op instorten en het land had dringend valuta nodig.

Belangrijker was daarom op dat moment dat er miljarden werden betaald door Duitsland voor het binnenhalen van de DDR. De gezaghebbende Amerikaanse historica Mary Sarotte schrijft in haar onlangs heruitgegeven standaardwerk Not One Inch, America, Russia and the Making of Post-Cold War Stalemate  hoe een kwestie van centimeters bijdroeg aan een post-Koude Oorlog patstelling tussen Rusland en Amerika.

Staart

In het vervolgverhaal dat nu met alle ellende rond Oekraïne een hele lange staart blijkt te hebben, zitten veel miskleunen en inschattingsfouten van beide zijden. Niemand kon in de toekomst kijken. Zo dachten de Sovjets dat de landen die ze in het Warschaupact hadden verenigd wel genoeg anti-Duits (vanwege de Tweede Wereldoorlog) zouden zijn om veilig onder een Moskouse veiligheidsparaplu te willen blijven. Dat bleek niet zo.

Toen de Sovjet-Unie een jaar later instortte, stond het Oostblok in de rij voor het lidmaatschap van de Navo en de Europese Unie (EU). De triomferende Amerikanen onderschatten op hun beurt de gevoelde vernedering van Poetin en andere Russische kopstukken toen de daartoe uitgenodigde Navo wél kon opschuiven naar het oosten. Voor de Amerikaanse president Bush was dat trouwens ook altijd de bedoeling geweest.

Verknald

In haar boek onthult Sarotte hoe Bill Clinton een cruciale vergadering van de Navo in 1997 min of meer verknalde omdat hij dreigende onthullingen van zijn minnares Monica Lewinsky aan zijn hoofd had. Clinton vond zijn eigen belang belangrijker dan zorgvuldige geopolitieke afwegingen die op dat moment werden gevraagd. Zo kan het dus lopen rond grote gebeurtenissen.

,,Poetin is aan het framen”, zegt Peter Wijninga, defensiespecialist van het Haags Centrum voor Strategische Studies. ,,Baker zei destijds dat hij zich niet kon voorstellen dat de Navo verder zou uitbreiden naar het Oosten. Dat kon toen ook niet want de Sovjet-Unie bestond nog. Maar een jaar later was dat compleet anders toen de Sovjet-Unie uit elkaar viel en Jeltsin aan de macht kwam. Er ontstond daarbij meer vrijheidsdrang in voormalige Sovjetstaten die reikhalzend naar het Westen begonnen te kijken om onder het Russische juk uit te komen. Pas in die situatie is de geleidelijke uitbreiding van de EU en van de Navo  ontstaan. Poetin wil dat nu terugdraaien.”

Een volk

De Russische president Poetin kan in het huidige verhaal rond Oekraïne niet vaak genoeg benadrukken dat Russen en Oekraïners toch echt één volk zijn. Dat past ook in Kremlin-jargon als dat voormalige Warschaupact-staten (Polen, het toenmalige Tsjecho-Slowakije en Hongarije) ‘verweesd’ zouden zijn sinds het gemis van Moedertje Rusland. Dat neemt niet weg dat er tussen Russen en Oekraïners sinds generaties wel degelijk heel nauwe culturele, economische en politieke banden bestaan. Veel Oekraïners hebben Russen in de familie en andersom.

Ten tijde van de Sovjet-Unie viel daar weinig op af te dingen, maar inmiddels bestaat die bureaucratische moloch niet meer en mag Oekraïne - door democratische verkiezingen - zelf bepalen hoe innig het de verstandhouding met de buren wil hebben.

Sinds het land in 2014 een pro-Russische president de laan uit stuurde, richtten steeds meer Oekraïners zich op het Westen. Volgens een peiling wil 54 procent van de Oekraïners dat het land de Navo omarmt. Tien jaar geleden - voordat Rusland de Krim annexeerde - was dat nog maar 14 procent. Poetins verhalen over die gedeelde liefde worden uitgelegd als mooie praatjes om de boel gewoon in te lijven.

Emoties spelen altijd mee. Voor veel Russen is Kiev het hart van het middeleeuwse rijk waaruit Rusland groeide. Wereldberoemde ‘Russen’ als de schrijvers Gogol en Boelgakov waren eigenlijk Oekraïners net als de revolutionair Lev (Leon) Trotski en de latere partijleider Leonid Brezjnev. De vader van de huidige (bijna vermoorde) oppositieleider Aleksej Navalny kwam uit de provincie Kiev.

Veiligheidsdreiging

Volgens Ruslanddeskundige Bob Deen van Instituut Clingendael vormt het buurland sinds de onafhankelijkheid een tweevoudige bedreiging voor de huidige machthebbers in Rusland. Want wat die niet kunnen gebruiken is een militair sterk Oekraïne binnen een Westers bondgenootschap. Dat wordt als een veiligheidsdreiging gevoeld.

,,Maar ook een anderszins succesvol Oekraïne, volgens een Westers democratisch model, is bedreigend want dit is het land dat het meest dicht bij Rusland staat qua cultuur. Als Russen zouden zien hoe goed mensen in het in een geslaagd welvarend Oekraïne het hebben, dus onder westerse waarden, dan zou dat ook in Rusland wel wat teweeg kunnen brengen.”

Het ergste scenario voor het Kremlin is een sterk en succesvol Oekraïne dat volledig in het Westerse kamp zit

Bob Deen, Instituut Clingendael

De eerste voorkeur van Poetin is daarom een Oekraïne dat volledig in Russische invloedssfeer ligt zoals Belarus, aldus Deen. Lukt dat niet dan graag een chaotisch en niet-succesvol Oekraïne dat eigenlijk nergens anders bij kan horen. ,,Het ergste scenario vanuit het Kremlin bezien is een sterk en succesvol Oekraïne dat volledig in het Westerse kamp zit.”

Moederschoot

Oekraïne moet dus terugkeren in de moederschoot. Dat niet iedereen in het voormalige Oostblok heimwee heeft naar oude tijden bleek wel uit de furieuze reacties op een tweet van de Russische ambassade in Groot-Brittannië. Daarin stond dat ‘Navo alleen maar een geopolitiek project was om gebieden in te lijven die wezen waren geworden door het instorten van het Warschaupact en de Sovjet-Unie’.

De reactie van de Poolse Europarlementariër Radek Sikorski was meer dan expliciet: ‘Zeg Russische ambassade, snap dit nu eens voor eens en voor altijd - en ik zeg het in heel duidelijke woorden. We zijn geen wees geworden van jullie omdat je niet onze papa was. Je was meer een serieverkrachter en daarom word je niet gemist. En als je nog eens terugkomt krijg je een schop voor je ballen’.

De verwachtingen zijn niet hoog dat het nu veel beter zal gaan. Er is eerder sprake van oplopende spanningen nu Rusland grote vlootoefeningen heeft aangekondigd op diverse plekken in de wereld. Gisteren meldden Amerikaanse inlichtingendiensten en de Amerikaanse president Joe Biden heel serieus te vrezen voor een grootschalige Russische invasie in Oekraïne. Biden moest zijn huiswerk overdoen nadat hij eerder deze week door versprekingen voor verwarring en boosheid had gezorgd bij Europese NAVO-bondgenoten. 

Biden leek te suggereren dat een ‘beperkte’ actie van Rusland in Oekraïne ook op een meer beperkte reactie van Washington zou kunnen betekenen. Het leek daardoor alsof Biden wel kon leven met bijvoorbeeld een annexatie van de oostelijke provincie Donbas, die sowieso al in handen is van Russische separatisten. De Oekraïense president Volodimir Zelenski was ziedend over Bidens woorden.

Inmiddels is dat allemaal gecorrigeerd en benadrukt Washington dat het elke schending van de territoriale soevereiniteit van Oekraïne - dus ook de kleinste - door Rusland onacceptabel vindt, en dat dat ons terug zou brengen naar de dagen van de Koude Oorlog van weleer. Dat was ‘een veel gevaarlijkere en onstabielere tijd, toen Europa in tweeën was gedeeld met de dreiging van een totale oorlog boven het hoofd van iedereen’, vulde minister van Buitenlandse Zaken Blinken aan.

Ondertussen hebben de Amerikanen twee Oekraïense, pro-Russische parlementariërs op een zwarte lijst geplaatst omdat ze betrokken zouden zijn bij een complot om de Oekraïense president Zelensky omver te werpen in geval van een grootschalige Russische inval. Volgens Amerikaanse inlichtingendiensten hebben de Russen al de nodige, bevriende, Oekraïense bestuurders gerekruteerd om het land te kunnen runnen namens Moskou. Volgens Amerikaanse commentatoren staat dat nieuws haaks op de suggestie van president Biden dat de Russen zouden denken aan een ‘beperkte inval’.

EU-ministers

Terwijl dat alles speelt blijken EU-ministers het nog niet eens zijn over de te volgen politiek in geval van een Russische aanval. Moet het gebruik van de nieuwe gasleiding Nord Stream 2 vanuit Rusland naar Duitsland dan definitief opgeschort worden? En wat te doen als Rusland overgaat tot nieuwe cyberaanvallen op Oekraïne en daarbuiten? En - misschien wel de hamvraag - hoe te reageren na inderdaad alleen een ‘kleinschalige inval’ door Rusland? En wat is dat dan precies, zo'n beperkte invasie, al dan niet door zich als milities voordoende Russische soldaten? Maandag gaan de EU-ministers van Buitenlandse Zaken het er verder over hebben in Brussel.

Het ministerie van Buitenlandse Zaken van de Verenigde Staten roept Amerikanen op Oekraïne te verlaten vanwege de hoogoplopende spanningen met Rusland. Maandag wordt al begonnen met de repatriëring van familieleden van ambassadepersoneel. Dat zeggen bronnen tegen Fox NeDe VS houden rekening met een Russische inval in Oekraïne. De Russische president Vladmir Poetin heeft een grote troepenmacht samengetrokken bij de Oekraïense grens en de marine oefent in de Zwarte Zee en de Zee van Azov. Het Kremlin wil dat de Navo zich terugtrekt uit Oost-Europa en garandeert dat Oekraïne geen lid wordt van het westerse bondgenootschap.

Het blad Bild meldt dat ook de Duitse autoriteiten voorbereiding treffen om de medewerkers van de ambassade in Oekraïne en hun gezinsleden te repatriëren. Het plan wordt ten uitvoer gebracht zodra de spanning verder oploopt en een oorlog dreigt uit te breken.

Geen aanleiding

 Nederland ziet op dit moment geen reden om ambassadepersoneel weg te halen uit Oekraïne. Dat laat een woordvoerder van het ministerie van Buitenlandse Zaken desgevraagd weten. ,,We houden de ontwikkelingen voortdurend in de gaten en wegen steeds af welke stappen we moeten nemen”, aldus het ministerie. “Daarbij bekijken we uiteraard ook of er aanleiding is om medewerkers van de ambassade te laten vertrekken. Op dit moment is daar geen aanleiding toe.”

ws. 90 ton dodelijke hulp

De troepenopbouw gaat ondertussen onverminderd door. Een Amerikaans vrachtvliegtuig met militaire goederen is vrijdagnacht geland op het vliegveld van Kiev, de hoofdstad van Oekraïne. De Amerikaanse ambassade in Oekraïne twitterde dat in opdracht van president Joe Biden ongeveer 90 ton ‘aan dodelijke hulp is verstuurd’, waaronder munitie voor degenen die vanuit de frontlinies Oekraïne verdedigen.

De ambassade stelde dat met de zending wordt aangetoond dat de Amerikanen Oekraïne willen helpen ‘bij het versterken van zijn defensie tegen de groeiende Russische agressie’.

Schietoefeningen

In Belarus, ten noorden van Oekraïne, zijn inmiddels Russische straaljagers aangekomen. Het Pentagon, het Amerikaanse ministerie van Defensie, is bezorgd dat de hoofdstad van Oekraïne ‘nu in het vizier is’.

Moskou voerde de druk nog wat verder op door de Ierse regering op de hoogte te stellen van voorgenomen schietoefeningen in internationale wateren op 240 kilometer uit de kust van County Cork. De oefeningen, waaraan zee- en luchtmacht meedoen, beginnen volgens nieuwssite The Journal op 3 februari.

Gesprekken

Afgelopen week spraken de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Anthony Blinken en zijn Russische ambtgenoot Sergej Lavrov met elkaar in Génève. Die gesprekken leverden niets op.

Bronnen binnen het Kremlin melden aan persbureau Reuters dat dinsdag politieke adviseurs van Rusland, Oekraïne, Frankijk en Duitsland in Parijs met elkaar zullen praten.  

De spanningen tussen Rusland en de Verenigde Staten en andere westerse landen zijn hoog opgelopen door het conflict in Oekraïne. Sinds 2014 woedt er een burgeroorlog in het oosten van het land. Rusland is sinds eind vorig jaar bezig om veel troepen dicht bij de Oekraïense grens te plaatsen. De Navo-landen vrezen een Russische inval. De afgelopen tijd hebben meerdere westerse leiders steun uitgesproken aan Oekraïne en het Kremlin gewaarschuwd voor de gevolgen van een inval.

Duitse admiraal stapt op

Zaterdagavond heeft de Duitse marinebaas Kay-Achim Schönbach zijn ontslag ingediend nadat de regering afstand had genomen van zijn uitspraken over de Russische president Vladimir Poetin en het conflict rond Oekraïne. De admiraal had in een video gezegd dat Poetin respect verdient en Oekraïne het door Rusland ingelijfde schiereiland de Krim nooit zal terugkrijgen. Volgens het ministerie van Defensie in Berlijn is het relaas van  Schönbach niet in overeenstemming met het standpunt van de regering en kunnen ze westerse pogingen de situatie te de-escaleren verzwakken.

Leon