Rusland zal altijd onze buur blijven

Het ziet er niet naar uit dat deze oorlog snel zal eindigen, ook al omdat serieuze diplomatieke pogingen van buitenaf uitblijven. Enkel de Turkse president Erdogan en VN Secretaris-Generaal Gutierres hebben de afgelopen weken hun nek uitgestoken. De EU, die volop de kant van één partij kiest (inclusief wapenleveringen), is afwezig bij het zoeken van een uitweg uit dit conflict, ook al beginnen we allemaal de gevolgen van deze oorlog in onze portefeuille te voelen.
Als ‘oplossing’ vallen de meeste waarnemers terug op het klassieke concept van machtsevenwicht tussen de regionale grootmachten en daarmee gepaard gaand alliantievorming en wapenwedlopen, die inderdaad terug van weggeweest zijn.
De andere stem in het maatschappelijk en politiek debat ontbreekt vaak. Pax Christi Vlaanderen wil met haar recent verschenen Manifest voor Vrede aantonen dat er wel degelijk een degelijk een duurzamer alternatief voor handen is, die vrede en veiligheid dichterbij brengt. De kerngedachte is samenwerking tussen landen of met een moeilijker woord ‘collectieve veiligheid’. De idee is dat langdurige en geïnstitutionaliseerde samenwerking tussen landen ook op vlak van veiligheid mogelijk is. Voorwaarde is dat deze samenwerking de voornaamste landen omvat, en dus inclusief is. Bestaande voorbeelden zijn de Verenigde Naties (VN) en de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE). Deze laatste heeft vandaag niet veel in de pap te brokken omwille van het parallel bestaan van de allesoverheersende Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO), een alliantie of collectieve defensieorganisatie. Het nadeel van militaire allianties zoals de NAVO is dat het slechts een tijdelijk samenwerkingsverband beoogt, gericht is tegen een externe vijand (wat pervers is in vredestijd), en exclusief is. Het voortbestaan en stelstelmatige uitbreiding van de NAVO met exclusie van Rusland is de voornaamste onderliggende verklaring van de aan de gang zijnde oorlog, die gestart is door Rusland en die - voor alle duidelijkheid - illegaal en illegitiem is. Naast deze inherente kosten van een alliantie in vredestijd is er dus het bijkomende nadeel dat een alliantie het levenslicht ontneemt van een regionale collectieve veiligheidsorganisatie zoals de OVSE, die duurzamer is. Als we op het Europees continent vrede willen eens de wapens zwijgen, dan zit er niets anders op dan een herinrichting van de Euro-Atlantische veiligheidsarchitectuur op basis van het concept collectieve veiligheid.
Ook wereldwijd zullen tussen de regionale grootmachten alle zeilen bijgezet moeten worden om globale bedreigingen die op ons afkomen – om de opwarming van de aarde en de dreiging van kernwapens  niet te vernoemen – samen aan te pakken. Een internationaal systeem gebaseerd op machtsevenwicht is daarvoor niet geschikt. Natuurlijk zal het machtsaspect altijd aanwezig blijven. Het Manifest vraagt alleen dat de lat hoger wordt gelegd, en er dus ook (of nog meer) wordt samengewerkt, en dat hiervoor internationale instellingen worden opgericht die uitgerust zijn om die samenwerking – ook in moeilijkere tijden – in goede banen te leiden. De VN staat al beter haar mannetje dan haar voorganger de Volkerenbond, maar ook aan de spelregels van de VN kan en moet gesleuteld worden, en meer bepaald aan de samenstelling van de Veiligheidsraad.
Defensie moet eerder worden afgebouwd dan opgeschroefd, het omgekeerde wat vandaag aan de gang is. Naast de basistaak van de bescherming van territorium, moet Defensie vooral ten dienste staan van de natie. Denk aan hulp bij de overstromingen (zoals in de zomer van 2021) of andere calamiteiten ten gevolge van de opwarming van de aarde. De vele buitenlandse militaire interventies (Afghanistan, Irak, Libië,…) hebben aangetoond dat die oorlogen de vrede en veiligheid eerder in gevaar brengen dan vooruit helpen. Dat de EU ook op vlak van defensie de krachten wil bundelen, is logisch zolang het maar gebeurt binnen de hoger geschetste krijtlijnen.
Het uiteindelijk doel zou moeten zijn dat geen enkele staat schrik heeft van een andere staat, wat nu al het geval is binnen Scandinavië en de EU, en op die manier een globale veiligheidsgemeenschap van staten en duurzame vrede tot stand wordt gebracht. Het concept van collectieve veiligheid helpt ons op weg. Het machtsevenwichtsspel dat we vandaag elke dag meemaken, brengt ons aan of over de nucleaire afgrond, en verhindert globale oplossingen voor wereldproblemen zoals het klimaat.

Op korte termijn – en daarover heeft het Manifest het niet - moet ook onze Eerste Minister aan zet om de strijdende partijen rond de tafel te brengen. Als er één maatregel effect zal hebben op de gigantische gas,- en elektriciteitsfactuur van burgers en bedrijven, is dat het beëindigen van de oorlog en uiteindelijke normalisering van de betrekkingen met Moskou. Rusland zal, of je het nu wil of niet, altijd onze buur blijven.

Tom Sauer is Hoogleraar Internationale Veiligheid aan de Universiteit Antwerpen, en is tevens Bestuurslid van Pax Christi Vlaanderen

Dit opiniestuk verscheen eerder in De Standaard van 6 september 2022