Waar is de nuchtere blik op de oorlog gebleven ?

De opmars van Oekraïne lijkt tot stilstand gekomen. Niemand weet hoe het verder zal gaan, al zijn drie scenario’s denkbaar: Oekraïne herpakt zich; Rusland zet een tegenoffensief in; geen van beiden boekt noemenswaardige terreinwinst. Het eerste scenario is voor velen het meest wenselijk. Volgens het dominant oorlogsnarratief is er maar één schuldige en dat is Poetin. Soevereiniteit is een basisprincipe. Het is daarom niet meer dan normaal dat Rusland teruggedreven wordt, zo luidt het. Om diezelfde reden moet er alles aan gedaan worden om met leveringen van Westerse pantserwagens en tanks het tweede scenario te voorkomen. Op het eerste zicht snijdt deze redenering hout. Problematisch is dat deze logica vooral stoelt op emoties (van onrechtvaardigheid) en waarden (zoals mensenrechten). Dat is op zich heel nobel. Alleen – en dat is cruciaal – zo werkt het in de internationale politiek (meestal) niet.

Een basiscursus Internationale Politiek leert ons dat ons nationaal en internationaal politiek bestel fundamenteel van elkaar verschillen. Er bestaat immers geen wereldregering. Als puntje bij paaltje komt, gaat het vooral over eigen veiligheid en macht. John Mearsheimer (University of Chicago) gebruikt daarvoor de volgende metafoor: als een klein aapje met een stok in de ogen van een grote gorilla peutert, moet dat aapje niet verschieten dat het een serieuze mep terugkrijgt. Als regionale machten zoals Rusland zich vernederd en genegeerd voelen omwille van hoe het Westen Rusland heeft behandeld na de Koude Oorlog, dan moet datzelfde Westen niet verschieten dat op een zeker moment de maat vol is en er vanuit Moskou gereageerd wordt. Oekraïne is daarvan het slachtoffer. Dat is allemaal niet goed te praten. Maar als we die mechanismen niet kennen, komen we terecht bij analyses die stellen dat Poetin ‘gek’ geworden zou zijn. Hij is helemaal niet zot of ziek geworden. Hij heeft zich wellicht misrekend, al kan het volgens twee van de drie scenario’s vanuit zijn oogpunt nog goed komen. Bufferstaten en invloedssferen zijn helemaal niet passé, tenzij we het klassieke machtsevenwichtsspel overstijgen door een systeem van collectieve veiligheid, waarbij op gelijke voet samengewerkt wordt. Het Westen heeft bewust nagelaten dat te doen. Meer nog, de NAVO is als enige alliantie blijven voortbestaan, en nadien drie keer uitgebreid richting Rusland, ondanks mondelinge beloftes om dat niet te doen. Ambassadeur George Kennan, de vader van de indammingspolitiek van de VS na de Tweede Wereldoorlog, heeft in de jaren ’90 voorspeld dat de NAVO uitbreiding tot een serieus conflict met Rusland zou leiden. En vele anderen met hem. President Clinton sloeg hun wijsheid in de wind. Zijn opvolger, President Bush, overschreed in 2008 de vetste aller rode lijnen door ook aan Oekraïne en Georgië NAVO lidmaatschap te beloven. Zijn ambassadeur in Moskou, William Burns, die nu CIA directeur is, had hem dat nochtans uitdrukkelijk afgeraden. Poetin had op voorhand gedreigd dat hij in dat geval de Krim en Oost-Oekraïne zou afnemen. Merkel en Sarkozy stribbelden op die NAVO-top nog wat tegen, maar gaven uiteindelijk toe. Poetin was woest. Enkele maanden later provoceerde Rusland Georgië tot een oorlog, en in 2014 kwam hij zijn andere dreigementen na, een voorafname op de huidige oorlog. Als u zich dus afvraagt waarom Poetin gedaan heeft wat hij gedaan heeft, moet je niet verder zoeken. Het draait om een gevoel van onveiligheid – zowel Napoleon als Hitler hebben aan de poorten van Moskou gestaan - en een gevoel van niet erkend te zijn als regionale macht.
Hadden wij iets meer empathie gehad, was deze oorlog nooit in de geschiedenisboeken geraakt. “Vijgen na Pasen” zullen sommigen zeggen.

Neen, ook bij het zoeken naar een uitweg zullen deze gevoeligheden meespelen. De kans is reëel dat Rusland niet het onderspit zal delven, ten eerste omdat het machtiger is dan Oekraïne (in termen van aantal militairen, economie, grondstoffen, wapenindustrie) en ten tweede omdat Poetin (en niet alleen Poetin) uitermate gemotiveerd is omwille van hoger geschetste redenen. En in het minder waarschijnlijke geval dat de motivatie van de Oekraïense soldaten het verschil zal blijven maken, tezamen met Westerse wapenleveringen, heeft Poetin nog altijd kernwapens achter de hand. Het zou uitermate dom en vooral gevaarlijk zijn om deze nucleaire dreigementen opnieuw af te doen als bluf of chantage. Alleen al daarom is het Witte Huis voorzichtiger dan sommigen wensen.
Tienduizenden doden en gewonden, miljoenen vluchtelingen, voedseltekorten, prijsstijgingen, recessie, minder aandacht voor andere conflicten en bedreigingen zoals de opwarming van de aarde, en het risico op een wereldwijde nucleaire oorlog: hoe langer de oorlog duurt, hoe meer we ons moeten afvragen of de nadelen van deze oorlog opwegen tegen het terugwinnen van de laatste vierkante kilometer van Oekraïne. Misschien moeten we hopen op een impasse op het terrein – het derde scenario - zodat de geesten bij de strijdende partijen rijpen om ermee te kappen en er een vredesakkoord wordt onderhandeld. Oekraïne kan als (iets kleiner) soeverein land verder door het leven gaan, waarschijnlijk zelfs met dezelfde leider. De belofte om lid te worden van de NAVO zal hoogstwaarschijnlijk overboord moeten worden gegooid, en de geannexeerde gebieden (zeker de Krim) zullen waarschijnlijk Russisch blijven, tenzij ze meer autonomie zouden krijgen (cfr Minsk akkoorden). Dat is allemaal niet fair, en zeker niet wat veel Oekraïeners wensen. Het zou echter wel getuigen van een nuchtere maar daarom niet minder morele blik, die rekening houdt met meer dan het lot van enkele provincies waarvan de meesten van ons tot voor kort nog nooit hadden gehoord.

Tom Sauer is Hoogleraar Internationale Politiek aan de Universiteit Antwerpen en auteur van De Strijd voor Vrede (Polis/Pelckmans)

Dit opiniestuk verscheen eerder in DS van16.1.23