| 
Een maand geleden riep ik de Belgische civiele maatschappij op om de CO2-taks te verwerpen. De elementen die terugkomen in de reacties van enkele mensen uit de milieubeweging, maken mij wat droevig en ongerust. Enerzijds wordt de bewering van de industriëlen en de bevoegde liberale minister, Marie Christine Marghem, dat de koolstoftaks een simpele en doeltreffende oplossing is om de CO2-uitstoot te doen betalen en zodoende te reduceren, zonder veel argumenten hernomen. Anderzijds lijken de commentatoren ongevoelig voor de principiële en feitelijke argumenten en geven zij er precies de voorkeur aan ze over te slaan. Mijn bezwaren tegen de CO2-taks zijn nochtans niet onbeduidend:
1. De CO2-taks is een intrinsiek ondoeltreffend instrument wanneer het erop aankomt een welbepaald vitaal doel te bereiken. Inderdaad, kenmerkend voor een CO2-taks is dat het bedrag van de taks door de beleidsmaker wordt bepaald, maar dat de omvang van de eventuele uitstoot-vermindering door de markt "beslist" wordt. Of er al dan niet reducties komen, vloeit uit de grillige marktwerking. Begin maar te duimen ! Het kan best zijn dat een CO2-taks een zekere uitstootvermindering zal veroorzaken, maar de afwezigheid van garantie dat we daarmee 5,1 % per jaar (Climact) of 8 à 10 % per jaar emissie-reducties (A. Bows-Larkin en Kevin Anderson, Tyndall Centre for Climate Research) gaan halen, sluit dit marktinstrument alleen al daarom uit, als geldige keuze van beleidsmaatregel. De UNEP en de WTO, vergissen zich niet wanneer ze in hun Trade and Climate Change Report 2009 concluderen:
A carbon tax may therefore be more appropriate than an emission trading scheme, especially when there is no particular risk of passing a critical threshold level for emissions. On the other hand, an emission trading scheme may be preferable (omdat de regulator de uitstoot-reducties zelf vastlegt) in situations where greater environmental certainty is needed, a typical case being when the concentration of greenhouse gases in the atmosphere in the longer term is in danger of passing a certain threshold beyond which the likelihood of unwanted environmental consequences increases to unacceptable levels. In such a case, stabilization of emissions below this threshold concentration is essential.
Immers, de koolstoftaks is een pigouviaanse heffing die ertoe strekt markt-inefficiënties te corrigeren door aan consumenten en producenten een prijssignaal te sturen zodat ze hun consumptie- of productiegedrag zouden wijzigen. De prijs is nochtans slechts één van de elementen die tot de aankoopbeslissing van een goed of dienst leiden. Consumenten laten zich ook leiden door criteria als de gepercipieerde garantie van veiligheid (SUV's) of hygiëne van een product, de plaats van productie (made in Germany), het vertrouwen in een merk, de aanwezigheid van een label, de status die men door een aankoop verwerft (conspicuous consumption), het gebrek aan alternatieven of aan propere alternatieven waarvan de prijzen niet te ver liggen van "vuile" producten. Inderdaad indien een product ondanks de prijsstijging ten gevolge van de koolstoftaks goedkoper blijft dan het bio of eco alternatief, dan zullen de kleine en middelgrote inkomens niet van het ene op het andere overstappen...
Een andere factor die meespeelt, is die van de prijselasticiteit. Sommige goederen hebben een sterke elasticiteit: wanneer de prijs stijgt, zakt de vraag naar die goederen aanzienlijk; andere hebben een starre elasticiteit: prijsstijgingen hebben slechts een geringe invloed op de vraag. Dit is in het bijzonder het geval van basisgoederen en -diensten: voeding, transport, een dak boven het hoofd. En dat zijn nu precies de goederen en diensten die door de CO2-taks geviseerd worden (non-ETS). Ook indien prijzen stijgen ten gevolge van het doorrekenen van de koolstoftaks in de verkoopprijs, zijn de mensen toch verplicht om zich te voeden, te verplaatsen, te huisvesten. Met "gevangen" consumenten heeft de producent quasi geen behoefte om in nieuwe propere technologieën te investeren en zo zakt de uitstoot niet of minder dan nodig.
Al die elementen kunnen het effect van een prijsstijging ten gevolge van de koolstoftaks neutraliseren en ervoor zorgen dat de consumenten dezelfde producten blijven kopen ongeacht of ze duurder en meer vervuilend zijn.
Vervolgens zijn rijkere mensen minder of helemaal niet gevoelig voor prijsstijgingen ten gevolge van de CO2-taks. De relatieve impact op hun inkomen is beperkt en zij kunnen dus verder op dezelfde wijze blijven consumeren. Hierdoor hebben producenten geen nood aan investeringen in CO2 zuiniger technologieën.
Economisten hebben nog andere perverse effecten opgemerkt die eigen aan de markt zijn, zoals het rebound effect, die bij gebreke aan strikt vastgelegde grenzen ook een negatieve weerslag kan hebben op de verhoopte emissiereducties. In dit scenario worden besparingen die voortvloeien uit een verhoging van de energie-efficiëntie geannuleerd door een gedragswijziging. Bijvoorbeeld: het geld dat uitgespaard wordt dankzij een passief huis wordt besteed aan de aankoop van vliegtickets naar Spanje. Op macro-economisch vlak leiden efficiëntie-winsten vaak tot prijsverminderingen en een stijging van de vraag. Waarom obstinaat een koolstoftaks willen invoeren in het licht van zoveel onzekerheden ?
Sommige experten pleiten dan ook voor een combinatie CO2-taks/regulering. Het is al moeilijk om het effect van een koolstoftaks op zich te meten, maar in een mix met regulering is de precieze impact van de koolstoftaks al helemaal onmogelijk te isoleren. Het wordt daarentegen wel makkelijker om te beweren dat hij werkt...
Samenvattend, de koolstoftaks is een ontoereikend instrument om doeltreffend te reageren op de uitdagingen waarmee wij geconfronteerd worden. Het is alsof je je tegen de regen beschermt...met een zeef.
2. Via de aankoop van een recht om te vervuilen, privatiseert men de atmosfeer, die nochtans een gemeenschappelijk goed is en aan alle levende wezens toebehoort. In het geval van de koolstoftaks wordt het lot van dit gemeenschappelijk goed tegen betaling van uitgestoten CO2, aan private belangen toegewezen die er verder een koolstofstort van maken.
Een klimaatspecialist bij een NGO vroeg waarom planning en normstelling wel zouden werken en emissiehandel of een koolstoftaks niet? Zoals de titel van mijn oproep aangaf (De CO2-taks: onethisch en gevaarlijk ondoeltreffend), houdt de discussie twee aspecten in. Enerzijds de meer dan twijfelachtige doeltreffendheid en anderzijds en niet in het minst, een kwestie van principes. En helaas vooral op dit punt geven de commentatoren niet thuis.
Zouden de Standing Rock indianen er ook maar één minuut aan denken om, in hun strijd tegen het lekken van aardolie, beroep te doen op een heffing voor elke ton smurrie die in de Missouri belandt ? Onder voorwendsel dat dit de firma, die de pijpleiding aanlegt, moet aanzetten om te investeren in betere technologieën ? Als deze absurde redenering niet opgaat voor een belangrijke stroom die miljoenen mensen van water voorziet, waarom zou die dan opgaan voor de atmosfeer en het klimaat ? Wanneer iets sacraal is, wanneer iets eindeloos waardevol, broos en onschendbaar is, zoals de grote evenwichten van de planeet, dan legaliseert men de beschadiging of zelfs de vernietiging ervan tegen betaling toch niet. Wat men ook denkt over de geglobaliseerde kapitalistische economie, sommige dingen zijn geen waren. We zijn het erover eens dat dat het geval is van de menselijke persoon. Het zou dan ook niet in ons opkomen om tegen de slavernij te vechten door verhandelbare quota's op te leggen of de mensenhandel te belasten, hoe zwaar ook, om de praktijk te ontraden. Ik durf te hopen dat minstens in de milieubeweging, de absolute waarde van "moeder Aarde" een evidentie mag zijn en dat het idee van haar vercommercialisering en private toe-eigening, taboe is.
Elke ton CO2 afkomstig van fossiele brandstoffen is een ton uitstoot teveel. Het is niet meer de druppel die de emmer doet overlopen. Die is al overgelopen. In deze context is de slogan "de vervuiler betaalt", die door voorstanders van de koolstoftaks wordt ingeroepen, totaal misplaatst. Het is één ding om een aantal kubieke meters bezoedelde aarde te saneren op de plek van een oud tankstation, maar het is een andere om het klimaat te ontregelen en alles wat ervan afhangt.
Indien men aanvaardt de CO2-emissies te tariferen, dan stuurt men gevaarlijke signalen uit:
1. Ondanks de hoogste nood waarin wij leven, is het tolereerbaar om het wereld-ecosysteem te ontwrichten, voor zover men betaalt. Zodoende onttrekt men het onrechtstreeks zijn sacraal karakter of weigert men het te erkennen.
2. De markt, de economie en de bedrijven gaan nog steeds voor, ondanks alle ecologische overwegingen.
3. Tenslotte opent men hiermee de deur voor andere pogingen tot privatisering van het wereld-ecosysteem door de aankoop van ecologische "aflaten". Want waarom zou men glyfosaat, een gevaar voor mens en milieu, proberen te verbieden, terwijl men genoegen zou kunnen nemen met het heffen van een taks erop. Idem dito voor de neonicotinoïden die ervan beschuldigd worden bijenkolonies te decimeren. En waarom geen Becquerel-taks op de verspreiding van radioactiviteit door kerncentrales ? Kwestie van het marktfalen te corrigeren. In dit stadium is er geen enkele reden meer om CO2 afkomstig van fossiele brandstoffen anders te behandelen dan asbest, DDT of enige andere zeer gevaarlijke polluent.
Kortom, men ziet tot wat een oplossing als de koolstoftaks kan leiden. Maar het is nog niet alles...
3.a. De koolstoftaks is bovendien sociaal onrechtvaardig omdat de minderbedeelden het hardst geraakt worden door de algemene prijsstijging die eruit voortvloeit.
Hoewel sommige studies zouden aantonen dat het wel zal meevallen, kan hier ernstig over getwijfeld worden. De armsten vallen op veel vlakken uit de boot door gebrek aan betaalbare alternatieven, gebrek aan kennis, gebrek aan een krachtige politieke vertegenwoordiging,... Sommige voorstanders argumenteren dat sociale correctie maatregelen de invoering van de koolstoftaks kunnen begeleiden. Werkelijk ? Met een regering die snoeit in alles wat zij aanraakt, is de koolstoftaks geroepen om op dezelfde lijst te komen als het verhogen van de pensioenleeftijd, het opjagen van zieke werknemers, de extreme flexibilisering van de arbeidsmarkt,...
Laten we niet vergeten dat 20,6 % van de Belgische bevolking in 2015 aangaf moeilijk tot zeer moeilijk rond te komen en dat 14,9 % van de bevolking tot de groep met een armoederisico op basis van het inkomen behoort. Anderzijds toont een studie die in 2010 door François Lenglart werd gerealiseerd, aan dat een arbeider 5 ton CO2 per jaar produceert en een kaderlid 8,1. De economisten, Lucas Chancel en Thomas Piketty hebben een studie gepubliceerd die aantoont dat op wereldvlak de 10 % meest vervuilende individuen (nl. de midden en hogere klassen van de geïndustrialiseerde landen en de hogere klassen van de opkomende landen) 50 % van de broeikasgassen uitstoten, terwijl de 50 % minst vervuilenden slechts 10%.
Waarom wil men toch een instrument kiezen die de mensen die het minst vervuilen de volle laag geeft ?
3.b. De facto wordt door de koolstoftaks aan de rijksten het recht toegekend om zich een deel van de biocapaciteit toe te eigenen die de minderbedeelden toekomt, gewoonweg omdat zij de middelen ertoe hebben. Dit is een fundamenteel onrecht dat elke humanist zou moeten doen steigeren.
Wanneer we teruggrijpen naar het budget van 800 milliard ton CO2-emissies die de mensheid niet mag overschrijden, wil ze onder de 2° C blijven, dan beseffen we meteen dat dit met extreme wijsheid en zuinigheid moet worden besteed.
De overblijvende CO2-uitstoot moet dienen om de transitie te realiseren naar een wereld waarin onze voetafdruk niet groter zal zijn dan één planeet. Overgesimplifieerd om de problematiek concreter te maken, zou men kunnen zeggen dat België nog over 800 milliard ton CO2 beschikt, gedeeld door het aantal mensen op aarde, maal de Belgische bevolking of (800 mia ton/7,48 mia mensen) x 11.267.910 inwoners = 114 ton per inwoner x 11.267.910 = 1.284.541.740 ton CO2. Op basis van onze emissies van 2012 zou er grosso modo nog genoeg zijn voor een twaalftal jaren.
Dit is uiteraard slechts een zeer onnauwkeurige schets, maar hij illustreert nochtans hoezeer de tijd van de kansspelen van het type koolstoftaks voorbij is en dat van het rantsoeneren, helaas, is aangebroken. Een rantsoenering die uiteraard het voorwerp moet maken van een democratisch proces. Omdat een politiek waar de inspanningen op gelijke wijze onder allen verdeeld zijn, eerder een breed draagvlak zal hebben, dan een politiek waar de welstellenden en de bedrijven weer eens aan het langste eind trekken.
Het is duidelijk dat er onvoldoende emissie-reserves zijn voor eender welke bestaande of voorgenomen activiteit. Sommige activiteiten dienen dringend uit te doven om ruimte te laten voor de essentiële zaken. En het is aan de burgers en niet aan de markt om te beslissen of de overblijvende koolstof bijvoorbeeld moet dienen om er passiefhuizen mee te bouwen dan wel afgelegen shoppingcentra. Hospitalen of gevechtsvliegtuigen,... Nadat de beschikbare CO2 verdeeld werd onder de prioritaire activiteiten, zal het aan de overheid zijn om te waken over het respecteren van deze grenzen aan de hand van regulering en planning.
Naomi Klein vertelt in haar boek, No Time, hoe een deel van de Amerikaanse milieubeweging haar ziel verkocht door de NAFTA te steunen. Een zekere zin voor pragmatisme mag er echter niet toe leiden dat wij dit soort vergissingen in België zouden herhalen. Ik roep niet op om het Nationaal debat van Marghem te boycotten, maar wel om er het respecteren van de noodzakelijke emissieverlagingen te eisen via regulering. De Standing Rock indianen geven ons de moed om "NEEN" te zeggen aan de meedogenloze vernietiging die nu aan de gang is en om een doeltreffend en rechtvaardig urgentie-programma op te eisen. Het is aan de civiele maatschappij om zich te mobiliseren, net zoals zij het doen in de V.S., om een nieuwe machtsverhouding te creëren in het voordeel van de planeet.
Tenslotte en het is misschien de jurist in mij die spreekt, dringt zich een andere vraag op: wie heeft het handvol personen gemandateerd, die namens de uitgenodigde NGO's deelnemen aan het Nationaal debat, om in voorkomend geval mee te werken aan de invoering van een systeem van vercommercialisering van de natuur, met twijfelachtige doeltreffendheid en kaduke morele grondslag ? Wat mezelf betreft, zeg ik luid en duidelijk aan de (milieu)organisaties waaraan ik bijdraag: "de CO2-taks, niet in mijn naam !"
Gaëtan Dubois, 7 februari 2017
Deze opinie verscheen eerder op de website van MO
1 http://www.mo.be/zeronaut/de-co2-taks-onethisch-en-gevaarlijk-ondoeltreffend
2 p.18, https://books.google.be/books?id=mhZrzjZtrX0C&lpg=PR3&dq=WTO-UNEP%20(2009)%2C%20Trade%20and%20climate%20change%2C%20WTO%2C%20Lausanne&lr&hl=nl&pg=PP1#v=onepage&q&f=true
3 Vernoemd naar de Britse econoom Arthur Pigou die het concept in 1920 publiceerde in zijn boek The Economics of Welfare. Dit zijn belastingen die de marktwerking dienen te corrigeren wanneer die verstoord wordt door externe effecten of externaliteiten.
4 http://www.armoedebestrijding.be/cijfers_aantal_armen.htm
6 o.a. eventuele historische correcties ten bate van het Zuiden buiten beschouwing gelaten
7 http://statbel.fgov.be/nl/statistieken/cijfers/leefmilieu/lucht/co2/
8 Naast CO2 zijn er nog andere broeikasgassen zoals bijv.: CH4 en N2O
9 https://ustr.gov/trade-agreements/free-trade-agreements/north-american-free-trade-agreement-nafta
